1989 шеран революцеш

1989 шеран революцеш
Меттиг	Халкъан Республика Болгари[d]  Германин Демократин Республика  Мажарийн Халкъан Республика[d]  Польшин Халкъан Республика[d]  Социалистийн Республика Румыни[d]  Чехословакин Социалистийн Республика
Терахь	1989 шеран шолгӀа дакъа
Бахьна	Социалистийн системан къоьлла, ССРС Ӏаткъам лагӀбалар, къоман ойланаш айаялар
Коьрта Ӏалашо	Политикин а, экономикин а реформаш
ЖамӀ	ХСРА, ХРБ, МХР, ПХР, СРР, ЧССР, СФРЮ, МХР, ССРС демократе дехьаялар, Германи цхьаьнатохар, ЦХР, СРВ, ЛХДР базаран хийцамаш; Варшавин бертан кхоллам а, ЭВКх бохар, ССРС йоха йолаялар.
Вовшахтохархой	Демократин партеш
Декъахойн барам	1 млн гергга стаг
МостагӀий	Социалистийн лагерь
Лецна	Николае Чаушеску зудчунца, кхин а.
Медиафайлаш Викилармехь

1989 шеран антикоммунистийн революцеш, наггахь олу Малхбузан мехкийн «Къаьмнийн гуьйре»^[1], 1989 шеран гурахь хилла Юккъера а, Малхбален а Европера Ӏедал хийцадаларан тулгӀе.

Масех баттахь дӀаехира советийн агӀора йолу коммунистийн ражаш, цунах Малхбузехь олу 1848 шеран «Къаьмнийн бӀаьстенан» аналоги. Коммунистийн ражаш эгар доьзна дара ССРС йолчу юхадӀахӀотторца, ткъа доладелира Польшин Халкъан Республикин тӀийра, цул тӀаьхьа массашкахь реза ца хилар гайтина, Ӏедал хийцира ГДР, ЧССР, ХРБ, ткъа кхин а хийцамаш хилира МХР коммунистийн Ӏедалша шеш бина. Ӏедал хийцар ницкъ ца беш хилира (Румынехь доцург). 1985 шарахь Ӏедале М. С. Горбачёв варо толаме ялийра «керла ойла», «адаман йукъара мехаллаш», «ши система машаре яхар» доктринаш. 1987 шарахь кхайкхийра «Гуш хиларан» политика, 1989 шарахь хилира ССРС дуьххьарлера конкуренташ болу халкъан депутатийн харжамаш. ССКП факт хилла дӀатесира массийн хаамийн гӀирсийн цензура, оппозицин векалш гучубийла буьйлабелира журналашкахь, газеташкахь, советийн телевизионехь. Политикин либерализаци хуьлуш лаьттира кхуьучу экономикин къоьллица, советийн куьйгалхойн малхбузен кредитех кхуьучу Ӏаткъамашца.

Малхбалера Малхбузехьа

Горбачёв Михаилан хийцамаш реза боцуш тӀеийцира коммунистийн лидераша, масала Эрих Хонеккера (ГДР), Тодор Живкова (Халкъан Республика Болгари), Густав Гусака (Чехословакин Социалистийн Республика). 1989 шеран 15 майхь Горбачёв Михаил Цийн Халкъан Республике варо адам Тяньаньмэнь майдане даьккхира.

Цуьнца цхьаьна, шийла тӀом болуш Малхбален Европин мехкаш гӀиртира кхузза хийцамаш боло — Мажаройчоь (1956, охьатаӀийра советийн эскарша), Чехословаки (1968, сацийра Советийн Эскар а, Варшавин бертан эскар а чудеина), Полшин Халкъан Республика (1980, «Дакъа кхачар» говзаллин бертан гайтамаш чекхбевлира Ярузельский Войцеха тӀеман хьал хӀоттийна).

Кхин а ССРС махкахь гӀиртира, масала, 1978 шеран Гуьржийчуьра гайтам.

Советийн тӀеман факторо дикка йоккха роль ловзайора коммунистийн правительствош оцу хиламел тӀаьхьа чӀогӀа латтош, амма перестройкин процессаш кхиарца ССРС йолайелира тӀаьхь-тӀаьхьа дӀайала «Брежневн доктринин» тӀера, ткъа 1989 шеран 23—25 октябрехь а официалан кхайкхийра шайн сателлиташна дуьхьала ницкъ боккхур ца хиларх. Цунах хилира хийцаман момент советийн арахьара политикехь.

ССРС керла политикех официалан доцуш малхбузен мехкашкахь олура «Синатрин доктрина» цуьнан эшарца «My Way»^[2].

«Лайн мижарган» эффект гора, кхин тӀе йозуш йацара, демократин дика долу, экономикин а, социалан а хьолех, амма хиламийн леларан болар сихха-м дора. 1989 шеран августехь Польшехь Ӏедале коммунистийн боцу ницкъаш бахкарна ССРС дуьхьала ца хилчи, демократизаци йолийра тӀаьхьий-хьалхий Мажаройчоьно сентябрехь, ГДРо октябрехь, Чехословакис а, Болгарис а ноябрехь, Румынис декабрехь^[3]. Шуьйра йевза, ингалсан политолого Гартон-Эш Тимотис хӀоттийна хиламийн йохаллин билламан формула^[4]:

Польшехь делира итт шо, Мажаройчохь — итт бутт, Малхбален Германехь — итт кӀира, Чехословакехь — итт де, Румынехь — итт сахьт.

Литература

• Ash, Timothy Garton. 1989! (en) // The New York Review of Books : magazine. — 2009. — 5 November (vol. 56, no. 17).
• De Nevers, Renée (2003), «Comrades No More: The Seeds of Change in Eastern Europe» ([[::«Comrades No More: The Seeds of Change in Eastern Europe»|]]), MIT Press, ISBN 0-262-54129-7 .
• Elster, Jon; Offe, Claus & Preuss, Ulrich K (1998), «Institutional Design in Post-communist Societies» ([[::«Institutional Design in Post-communist Societies»|]]), Cambridge University Press, ISBN 0-521-47931-2 .
• Falk, Barbara J (2003), «The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe» ([[::«The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe»|]]), Central European University Press(ингалс.)нохч., ISBN 963-9241-39-3 .
• Heenan, Patrick & Lamontagne, Monique (1999), «The Central and Eastern Europe Handbook» ([[::«The Central and Eastern Europe Handbook»|]]), Taylor & Francis, ISBN 1-57958-089-0 .
• Judah, Tim (17 February 2011), «Yugoslavia: 1918–2003» (http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/yugoslavia_01.shtml), BBC, <http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwone/yugoslavia_01.shtml>. Проверено 1 апрелехь 2012. 
• The Cambridge History of the Cold War(бил-боцу.) / Leffler, Melvyn P.(ингалс.)нохч.; Westad, Odd Arne(ингалс.)нохч.. — Cambridge: Cambridge University Press, 2010. — Т. III. Endings. — ISBN 978-0-521-83721-7.
• Lévesque, Jacques. The Enigma of 1989: The USSR and the Liberation of Eastern Europe(ингалс.). — University of California Press(ингалс.)нохч., 1997. — P. 275. — ISBN 978-0-520-20631-1.
• Naimark, Norman & Case, Holly M. (2003), «Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s» (https://books.google.com/books?id=u5tUbUyXtToC&pg=PR17), Stanford University Press(ингалс.)нохч., ISBN 0-8047-4594-3, <https://books.google.com/books?id=u5tUbUyXtToC&pg=PR17>. Проверено 22 апрелехь 2012. 
• Roberts, Adam(ингалс.)нохч. Civil Resistance in the East European and Soviet Revolutions(ингалс.). — Cambridge, MA: Albert Einstein Institution, 1991. — ISBN 1-880813-04-1. Архиван копи 2011 шеран 30 январехь дуьйна Wayback Machine тӀехь
• Civil Resistance and Power Politics: The Experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present(ингалс.) / Roberts, Adam; Ash, Timothy Garton. — Oxford: Oxford University Press, 2009. — ISBN 978-0-19-955201-6. Contains chapters on the Soviet Union (Mark Kramer), Czechoslovakia (Kieran Williams), Poland (Alexander Smolar), Baltic States (Mark R. Beissinger), China (Merle Goldman), and East Germany (Charles Maier).
• Rogel, Carole (2004), «The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath» (https://books.google.com/books?id=vsy5IAsKJsYC&pg=PA91), Greenwood, ISBN 0-313-32357-7, <https://books.google.com/books?id=vsy5IAsKJsYC&pg=PA91>. Проверено 22 апрелехь 2012. 
• Sarotte, Mary Elise. The Collapse: The Accidental Opening of the Berlin Wall(ингалс.). — Basic Books, 2014. — ISBN 978-0-465-06494-6.
• Sebestyen, Victor. Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire(ингалс.). — Phoenix, 2009. — ISBN 978-0-7538-2709-3.
• Wałęsa, Lech(ингалс.)нохч. The Struggle and the Triumph: An Autobiography(ингалс.). — Arcade, 1991. — ISBN 1-55970-221-4.
• Wilson, James Graham. The Triumph of Improvisation: Gorbachev's Adaptability, Reagan’s Engagement, and the End of the Cold War(ингалс.). — Ithaca: Cornell University Press(ингалс.)нохч., 2014. — ISBN 0-8014-5229-5.

Хьажоргаш

• Шубин А. В. Восточноевропейские революции // Большая энциклопедия Кирилла и Мефодия
• Начальный этап демократического обновления общества. Архивйина 2011-11-07 — Wayback Machine(оьр.)
• Центральная Европа в поисках новой региональной идентичности: Регион «догоняющей» модернизации: коммунистический и либерально-демократический опыт: переход к либеральной модели модернизации
• «The History of 1989: The Fall of Communism in Eastern Europe» (http://chnm.gmu.edu/1989), GMU, <http://chnm.gmu.edu/1989> .
• «A look at the collapse of Eastern European Communism two decades later» (http://dissentmagazine.org/online.php?id=298), Dissent, <http://dissentmagazine.org/online.php?id=298>. Проверено 29 июнехь 2017.  Архиван копи 2009 шеран 3 октябрехь дуьйна Wayback Machine тӀехь.
• "Post-socialist countries" (http://publicsphere.ssrc.org/guide/history-of-the-public-sphere/political-geography/post-socialist-countries/), «History of the public sphere» ([[::«History of the public sphere»|]]), SSRC, <http://publicsphere.ssrc.org/guide/history-of-the-public-sphere/political-geography/post-socialist-countries/> .
• Kloss, Oliver (2005), "Revolutio ex nihilo? Zur methodologischen Kritik des soziologischen Modells 'spontaner Kooperation' und zur Erklärung der Revolution von 1989 in der DDR" (https://archive.org/details/RevolutioExNihiloKritikAnOppUndPollack.Revolution1989), in Timmermann, Heiner, «Agenda DDR-Forschung. Ergebnisse, Probleme, Kontroversen» ([[::«Agenda DDR-Forschung. Ergebnisse, Probleme, Kontroversen»|]]), vol. 112, Dokumente und Schriften der Europäischen Akademie Otzenhausen, Muenster: LIT, сс. 363–79, ISBN 3-8258-6909-1  + Ergänzender Anhang A — F.

Билгалдахарш