Arkebuz

Arkebuz z pierwszej połowy XVII wieku
Niemiecki arkebuz z drugiej połowy XVII wieku

Arkebuz (także: arkabus, arkabuz, harkabuz, harkebuz) – długa gładkolufowa broń strzelecka wyposażona w zamek kołowy, używana od XVI do XVII wieku[1]. Broń powstała jako lżejsza i poręczniejsza alternatywa dla ciężkich muszkietów. Wyposażano w nie oddziały jazdy (arkebuzerzy)[2]. Początkowo nazwa ta odnosiła się do broni wyposażonej w prostą kolbę przypominającą kolbę kuszy[3].

Charakterystyka

Arkebuz był bronią gładkolufową rozdzielnego ładowania, wykorzystującą jako ładunek miotający proch czarny[1]. Kaliber lufy wynosił zazwyczaj ok. 10 mm jednak nie było to regułą. W porównaniu z muszkietem był bronią lżejszą i poręczniejszą (nie wymagającą podpierania lufy na forkiecie), jednak cechował się znacznie mniejszą celnością i donośnością. Istotną różnicą było również stosowanie w nich najczęściej nowocześniejszych zamków kołowych w miejsce lontowych (choć zdarzały się również arkebuzy lontowe)[4].

Oprócz wykorzystania jako broń wojskowa, arkebuzy używane były również jako broń myśliwska przez bogatą szlachtę i magnaterię. Wiązało się to z częstym ozdobnym wykańczaniem broni (np. poprzez ornamentowanie), oraz w rzadkich przypadkach montowaniem luf gwintowanych, co znacznie poprawiało osiągi[1][4][5][a].

Historia

Niemiecki arkebuz z drugiej połowy XVII wieku, Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej

Arkebuzy wywodzą się bezpośrednio od muszkietów i powstały jako broń przeznaczona początkowo dla oddziałów jazdy (arkebuzerii) gdzie używane były jako bandolety. Z czasem weszły również na wyposażenie oddziałów piechoty (arkebuzerów)[b][3].

Arkebuzy nigdy nie wyparły jednak z uzbrojenia muszkietów, ze względu na gorsze osiągi oraz mankamenty stosowanych w nich zamków kołowych (wysokie koszty produkcji, skomplikowana budowa i obsługa oraz podatność na uszkodzenia)[1][4][6].

Od drugiej połowy XVII w. arkebuzy wraz z muszkietami zaczęły być stopniowo wypierane przez nowocześniejsze karabiny skałkowe, co doprowadziło do zaniku ich stosowania w XVIII w.

Zobacz też

Zobacz hasło arkebuz w Wikisłowniku
Zobacz multimedia związane z tematem: Arkebuz
Zobacz w Wikiźródłach tekst
hasło Arkabuz w Encyklopedii staropolskiej

Uwagi

  1. ↑ W Muzeum Wojska Polskiego znajduje się egzemplarz gwintowanego arkebuza (nr inw. 24221x) datowanego na połowę XVI wieku; kaliber 16 mm, długość 93 cm, masa 3,18 kg[5].
  2. ↑ W I Rzeczypospolitej pierwsze formacje arkebuzerów pojawiły się za panowania Stefana Batorego i przetrwały do czasów Jana III Sobieskiego[1].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e arkabuz, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2021-04-15] .
  2. ↑ Krupa (red.) 2007 ↓, s. 39.
  3. ↑ a b Kwaśniewicz 1987 ↓, s. 7.
  4. ↑ a b c Kwaśniewicz 1987 ↓, s. 7-8.
  5. ↑ a b Zdzisław Żygulski jun.: Stara broń w polskich zbiorach, dz. cyt, s. 199.
  6. ↑ Historia broni palnej – pierwsze pistolety, globalreplicas.com.

Bibliografia

  • Andrzej Krupa (red.): Encyklopedia wojskowa: dowódcy i ich armie, historia wojen i bitew, technika wojskowa. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15175-1.
  • Włodzimierz Kwaśniewicz: 1000 słów o dawnej broni palnej. Warszawa: Wydawn. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07350-3.
  • Zdzisław Żygulski jun.: Stara broń w polskich zbiorach. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984, ISBN 83-03-00357-7.
  • Polskie tradycje wojskowe. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1990. ISBN 83-11-07675-8.
Kontrola autorytatywna (jednostrzałowa broń palna):
  • BnF: 144085074
  • BNCF: 64533
  • NKC: ph914308
  • PWN: 3871094
  • Britannica: technology/harquebus
  • SNL: arkebuse
  • Catalana: 0080203
  • DSDE: arkebuse