Lelów
Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Lelów |
Zobacz też: Lelów w innych znaczeniach tego słowa. |
wieś | |||
Rynek w Lelowie | |||
Państwo | Polska | ||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Powiat | |||
Gmina | Lelów | ||
Liczba ludności (2022) | 1116[2] | ||
Strefa numeracyjna | 34 | ||
Kod pocztowy | 42-235[3] | ||
Tablice rejestracyjne | SCZ | ||
SIMC | 0137408 | ||
Położenie na mapie gminy Lelów | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego | |||
Położenie na mapie powiatu częstochowskiego | |||
50°41′00″N 19°37′38″E/50,683333 19,627222[1] | |||
| |||
| |||
Strona internetowa |
Lelów (jid. לעלאוו, hebr. ללוב) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie częstochowskim, siedziba gminy wiejskiej Lelów. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1354 roku, zdegradowany w 1869 roku[4]. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[5]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie częstochowskim. Pomimo administracyjnej przynależności do województwa śląskiego od 1999 roku, Lelów stanowi integralną część Małopolski i znajduje się w jej północno-zachodniej części[6].
Lelów leży na Progu Lelowskim Wyżyny Przedborskiej, nad rzeką Białką, ok. 35 km na wschód od Częstochowy.
Liczba mieszkańców w 2018 roku wynosiła około 4872.[potrzebny przypis]
Historia
- 1193 – pierwsze wzmianki w dokumencie wydanym przez papieża Celestyna III o osadzie Lelów „thabernae Lelov”, która istniała na terenie obecnej wsi Staromieście[7]
- 1246 – Konrad I mazowiecki, jego syn Kazimierz i Mieszko Opolski budują gród („edificant castrum”) nad Białką
- 1250 – Kolejna wzmianka o miejscowości w łacińskim dokumencie z 1250 roku wydanym przez papieża Innocentego IV w Lyonie gdzie wieś zanotowana została jako „Lelov”[8].
- 1261 – książę Kazimierz kujawski odbudował gród po zniszczeniach
- 1304 – wracający z wygnania na Węgrzech książę kujawski Władysław Łokietek po walkach z Czechami zajął Lelów
- 1307 – wzmianka o kasztelanii lelowskiej[7]
- 1325–1334 – przeniesienie siedziby dekanatu z Irządz do Lelowa
- 1314 – Lelów uzyskuje prawa miejskie[7]
- 1341 22 września – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
- 1343 18 października – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
- 1345 24 czerwca – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
- 1345 lipiec – pod miastem doszło do bitwy między wojskami polskimi i czeskimi w czasie wojny polsko-czeskiej 1345–1348
- 1357 2 stycznia – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
- 1365 24 sierpnia – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
- 1366 9 lipca – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
- 1366 – Kazimierz Wielki uwolnił mieszczan od myt i ceł w Królestwie Polskim
- 1370 przed – budowa/rozbudowa zamku obronnego
- 1370 – budowa klasztoru franciszkanów
- XIV – XVII wiek – Lelów był siedzibą powiatu w województwie krakowskim, w tym też okresie zbierał się w nim sąd ziemski dla okolicznej szlachty[9]
- 1394 – pobyt na zamku króla Władysława Jagiełły
- 1410 – prace budowlane na zamku w Lelowie z powodu wojny z zakonem krzyżackim
- 1418 – pobyt na zamku króla Władysława Jagiełły
- 1418 – sąd nadworny w Lelowie (in curia regis Lelowie) w składzie: Paweł z Bogumiłowic sędzia ziemski krakowski, Piotr Szafraniec (zm. 1437) podkomorzy krakowski, Zbigniew z Brzezia marszałek Królestwa Polskiego, Zaklika z Korzkwi, wojewoda sandomierski Jan ze Zdakowa i kasztelan Stanisław Gamrat oczyścił z nagany Macieja z Wielopola herbu Pilawa
- 1425 – król Władysław Jagiełło przebywał na zamku
- 1494 – nakładem mieszczan została naprawiona brama zamkowa
- 1547 – w związku z pożarem król Zygmunt I Stary zwolnił miasto na 20 lat z podatków
- XVII wiek – utrata znaczenia miasta w wyniku pożarów i zniszczeń wojennych
- 1662 – Sejm wydał uchwałę na temat zamku w Lelowie
- 1766 – przywrócono funkcjonowanie kancelarii ziemskiej
- 1789 – rozbiórka Bramy Nakielskiej
- 1795 – III rozbiór Rzeczypospolitej. Miasto przestało być stolicą powiatu na korzyść Włoszczowy
- 1819 – kasata klasztoru franciszkanów
- 1827 – w Lelowie było 128 domów i 785 mieszkańców[10]
- 1869 – utrata praw miejskich
- 1870 – zakończenie wyburzania murów miejskich
- 1870 – klasztor franciszkanów został rozebrany
- 4 września 1939 – wkroczenie Niemców[11], rozstrzelanie przez Wehrmacht 16 mieszkańców w odwecie za porażkę pod wsią w walce z wojskiem polskim, spalenie kościoła parafialnego z XIV wieku, zburzenie synagogi, początki prześladowań ludności żydowskiej.
Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej pw. św. Marcina, należącej do dekanatu lelowskiego, diecezji kieleckiej.
Zabytki
- kościół parafialny pw. św. Marcina z XIV/XV w. Przebudowany w 1638 roku
- wewnątrz ocalały z pożaru we wrześniu 1939 roku krzyż
- Kaplica Matki Boskiej Pocieszenia
- Ohel cadyka Dawida Bidermana, do którego corocznie na przełomie stycznia i lutego pielgrzymują chasydzi z całego świata
- Rynek (z każdego rogu odchodzą 2 ulice)
- Cmentarz katolicki, nr rej.: 398/86 z 17.06.1986 (obecnie nr rej. A/1264/23[12])
niezachowane:
- Zamek w Lelowie – zbudowany w stylu gotyckim przez króla Kazimierza Wielkiego na planie prostokąta w miejscu wcześniejszego grodu. Został rozebrany w latach 1804–1805. Obecnie w tym miejscu znajduje się cmentarz
- Kościół i klasztor Franciszkanów z 1357 roku – rozebrany w 1825 r.
- Brama Nakielska – zbudowana w XIV wieku przez króla Kazimierza Wielkiego. Wyburzono ją w 1789 roku. Miała długość 18,5 m[13]
- Brama Krakowska
- Brama Częstochowska w pobliżu klasztoru franciszkanów
- Mury obronne z łamanego kamienia zbudowane pomiędzy rokiem 1333–1370. Ich długość wynosiła około 1000 metrów. Rozebrane w latach 1848–1870[14].
Atrakcje turystyczne
- Zalew na rzece Białce
Integralne części wsi
SIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
0137762 | Posłoda | przysiółek |
0137779 | Pustkowie | przysiółek |
0137756 | Zbyczyce | część wsi |
Komunikacja
Droga krajowa nr 46 (Kudowa – Jędrzejów), droga wojewódzka nr (Koniecpol – Kraków), droga wojewódzka nr (Staromieście – Brusiek), niegdyś część drogi wojewódzkiej (Staromieście – Lubliniec).
Osoby związane z Lelowem
- Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Lelowem.
Galeria
- Grób cadyka – Dawida Bidermana
- Kościół Franciszkanów w XIX w.
- Drzeworyt Olszewskiego z 1876
- Tablica upamiętniająca mieszkańców zamordowanych 4 września 1939 roku
Przypisy
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 67063
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06] .
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 645 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44-45.
- ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
- ↑ Układ urbanistyczny w Lelowie – Śląskie. Informacja Turys [online], slaskie.travel [dostęp 2024-05-17] (pol.).
- ↑ a b c JanuszJ. Brandys JanuszJ., WitoldW. Mielczarek WitoldW., Częstochowa i okolice: przewodnik, Warszawa: Sport i Turystyka, 1982, s. 116, ISBN 83-217-2397-7, OCLC 11972901 [dostęp 2023-01-16] .
- ↑ Grünhagen 1866 ↓, s. 281.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012
- ↑ Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1. Warszawa: 1827, s. 262.
- ↑ JanuszJ. Brandys JanuszJ., WitoldW. Mielczarek WitoldW., Częstochowa i okolice: przewodnik, Warszawa: Sport i Turystyka, 1982, s. 109, ISBN 83-217-2397-7, OCLC 11972901 [dostęp 2023-01-16] .
- ↑ Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 27 listopada 2023 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2023-12-02]
- ↑ Serwis Nauka w Polsce – PAP SA.
- ↑ ŁukaszŁ. Schab ŁukaszŁ., Gmina Lelów.pl – Historia [online], www.lelow.pl [dostęp 2017-01-16] .
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ GUS. Rejestr TERYT
Bibliografia
- ColmarC. Grünhagen ColmarC., Regesten zur Schlesischen Geschichte, Breslau: Josef Max & KOMP., 1866 (niem.).
- Katalog zabytków sztuki w Polsce w Polsce, T. III, Zesz. 12. Województwo kieleckie, Powiat włoszczowski.
- Marian Nowak, Antoni Białowąs, 800 lat Lelowa, 1993.
- Jarosław Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.
- Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm, Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001.
Linki zewnętrzne
- Strona internetowa Gminy Lelów
- Lelów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 133 .
- Lelów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 216 .
- p
- d
- e
- Siedziba gminy: Lelów
Wsie |
|
---|---|
Kolonie | |
Osada | |
Integralne części wsi |
|
Była osada |
|
- p
- d
- e
- Siedziba powiatu – Włoszczowa
Przynależność wojewódzka |
|
---|---|
Miasta |
|
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75) |
|
Gromady (1954–72) |
|
- p
- d
- e
Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.
|
Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).