Puryzm (językoznawstwo)

Akademia Francuska za swój cel obiera ochronę języka francuskiego. Oto pierwsza strona szóstej edycji wydanego przez nią słownika (1835)

Puryzm (od łac. purus „czysty”[1][2]) – postawa wobec języka charakteryzująca się koncentracją na ideałach różnie pojmowanej czystości językowej, każących unikać wprowadzania do języka pisanego i mówionego elementów obcych bądź innowacyjnych. Przeważnie jej celem jest ochrona słownictwa języka ojczystego[3][4].

Zdaniem Andrzeja Markowskiego puryzm wynika przede wszystkim z pobudek emocjonalnych, związanych z poczuciem, że język jest wartością wymagającą ochrony, nie zaś z przesłanek racjonalnych[5][1]. Jest spotykany zarówno na poziomie jednostkowym, jak i instytucjonalnym. Bywa propagowany jako element oficjalnej polityki językowej[6].

Według Markowskiego jest postawą najczęściej opisywaną przez badaczy. Samemu terminowi „puryzm” przypisuje się zwykle negatywne zabarwienie emocjonalne[1][6].

Charakterystyka puryzmu

W piśmiennictwie naukowym spotyka się różne ujęcia i definicje puryzmu językowego. Wynika to m.in. z różnych definicji samego pojęcia czystości w języku[7]. W węższym ujęciu pod pojęciem puryzmu rozumie się negatywny stosunek użytkowników języka do elementów pochodzenia obcego[8], w szerszym – wszelkiego rodzaju niechęć wobec przejawiającego się w języku zróżnicowania wewnętrznego[8]. Pojęcie puryzmu jest również odnoszone do działań kodyfikacyjnych prowadzonych w odniesieniu do samego języka standardowego, skupionych na podtrzymywaniu ideałów czystości językowej i eliminacji elementów postrzeganych jako sprzeczne z tymi wzorcami[9], np. pożyczek gwarowych[8][6].

Według ujęcia Andrzeja Markowskiego puryści dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego tych elementów (zwykle leksykalnych), które są w ich mniemaniu niepożądane. Dążeniom tym towarzyszy pogląd, że interwencje jednostek mogą wpływać na kształt i rozwój języka. Puryści często wynajdują niepożądane przez siebie elementy językowe w tekstach pisanych lub wypowiedziach i zwracają na nie uwagę. W wersji umiarkowanej ich krytyka dotyczy elementów nowych (np. świeżych pożyczek), w skrajnej natomiast tych, które zdążyły się już ugruntować w języku i nie budzą sprzeciwu ze strony ogółu użytkowników języka[10]. Do charakterystycznych sformułowań używanych przez purystów należą takie zwroty jak: „odchwaszczanie języka”, „odśmiecanie języka”, „czyszczenie języka”[11], mówi się także o „duchu języka”[12].

Współcześnie sądy purystyczne są obecne w środowisku internetowym, ale przed upowszechnieniem dostępu do sieci formułowali je czytelnicy prasy, zaniepokojeni rzekomym upadkiem bądź zanieczyszczeniem języka[6]. Puryzm występował już w epoce renesansu, kiedy to w krajach romańskich (takich jak Włochy i Francja) próbowano eliminować wyrazy greckie i łacińskie. Później puryzm był skierowany przeciwko dominacji innych języków narodowych (w Niemczech zwalczano wyrazy francuskie, a w Czechach – germanizmy). W przypadku języka czeskiego interwencje purystyczne nasiliły się w XVII i XVIII w. (choć były spotykane wcześniej)[13].

Krytyka puryzmu

Część lingwistów stoi na stanowisku, że języki nie tworzą zamkniętych systemów, lecz podlegają stałym wpływom. Badacze ci uznają, że pojęcie czystości w dziedzinie języka może istnieć jedynie w sferze iluzji, nie zaś jako element rzeczywistości językowej[14][15].

Językoznawcy zauważają, że polityka puryzmu może się kształtować pod wpływem szczególnych okoliczności społeczno-politycznych, np. w sytuacji niewoli narodowej[3] lub w okresie powstawania narodowych standardów językowych[16]. Zdaniem niektórych lingwistów puryzm odgrywa przydatną rolę w standaryzacji i rewitalizacji języków mniejszościowych, pozwalając na umocnienie ich pozycji w piśmiennictwie i mediach[17].

Interwencje purystyczne bywają pojmowane jako przejaw nacjonalizmu[18][19][20], a przez niektórych socjolingwistów są określane jako wyraz ideologii monoglosji[21] czy też element tzw. ideologii języka standardowego, zespołu postaw językowych właściwych dla społeczeństw, w których funkcjonuje standaryzacja językowa[19]. Puryzm jest często uznawany za praktykę nietolerancyjną i anachroniczną[22][13], zwłaszcza w zachodnich kręgach lingwistycznych[22]. Jego specyficzna odmiana zwana puryzmem elitarnym wiąże się z negatywnym stosunkiem wobec form nienormatywnych i regionalnych[23].

Puryzm bywa pojmowany jako szczególna forma preskryptywnego podejścia do języka[24][25][26].

Rodzaje puryzmu językowego

Językoznawca Andrzej Markowski wyróżnia następujące rodzaje puryzmu językowego:

  • puryzm nacjonalistyczny (narodowy) – przedstawiciele tej odmiany puryzmu dążą do usunięcia z języka lub niedopuszczenia do niego elementów obcego pochodzenia. Promują oni poprawność językową rozumianą jako rodzimość elementów języka, szczególnie słownictwa[3]. Puryzm narodowy może objawiać się niechęcią wobec germanizmów i rusycyzmów (np. wyrazów i sformułowań: „knajpa”, „szlaban”, szlafrok”, „toczka w toczkę”, „wsjo rawno”). Postawa taka jest charakterystyczna dla osób ze starszego pokolenia. Współcześnie puryzm narodowy skierowany jest zwykle przeciwko anglicyzmom (np. takim wyrazom jak: „leasing”, „fitness”, „fast food”)[27]. Puryści narodowi argumentują najczęściej, że zapożyczenia obce da się łatwo zastąpić rodzimymi odpowiednikami (nie zawsze jest to prawdą[27]).
  • puryzm tradycjonalistyczny – stanowi radykalną, emocjonalną odmianę konserwatyzmu językowego. Zakłada, że nie należy akceptować żadnych innowacji w zakresie języka, lecz wybierać tradycyjne, już ugruntowane formy językowe i słownictwo (np. zamiast „mieliłem” należy mówić „mełłem”).
  • puryzm elitarny – opiera się na założeniu, że jedyną „poprawną” formą języka jest narzecze pewnej warstwy społecznej, z reguły wielopokoleniowej inteligencji (puryści elitarni najczęściej właśnie do tej warstwy należą[28]). Puryści elitarni dążą do ochrony języka ogólnego, zwłaszcza jego warstwy starannej[28], przed wpływami pochodzącymi z innych obszarów językowych, takich jak mowa młodzieżowa, zawodowa czy urzędowa[28].
  • puryzm egocentryczny – purystą egocentrycznym jest osoba, która żywi przekonanie, że jej mowa stanowi wzorzec języka ogólnego, tak więc za dopuszczalne i godne propagowania uznaje tylko te konstrukcje i wyrażenia, które sama akceptuje i których sama używa, natomiast te pozostające poza własnym idiolektem ocenia jako niedopuszczalne[28]. Jest to skrajna i stosunkowo rzadka postać puryzmu elitarnego, czasami uważana też za skrajną postać puryzmu tradycjonalistycznego[28].

Puryzm językowy w Niemczech

Wyjątkowo intensywny charakter miała działalność purystyczna w Niemczech, która przypada głównie na wiek XIX i pierwsze dziesięciolecia wieku XX. Zwalczaniem wyrazów pochodzenia obcego zajmowały się począwszy od XVII wieku stowarzyszenia językowe, w tym największe z nich Powszechne Niemieckie Stowarzyszenie Językowe (Der Allgemeine Deutsche Sprachverein) założone w roku 1885 i działające do lat 40. XX wieku. Fenomenem odróżniającym puryzm niemiecki od puryzmu w innych krajach jest ogromna ilość słowników zapożyczeń (słowników wyrazów obcych), przy czym większość z nich miała charakter purystyczny, ich celem było zastępowanie wyrazów obcych przez wyrazy rodzime lub zasymilowane zapożyczenia. Mówi się w tym kontekście o słownikach zniemczających (Verdeutschungswörterbücher). Ogromną rolę w rozwoju purystycznej leksykografii odegrała działalność Joachima Heinricha Campego[29].

Badacz historii niemieckiego puryzmu, mieszkający obecnie w Nowej Zelandii (wcześniej był profesorem w Niemczech), Alan Kirkness[30] dla okresu 1571–1945 podaje liczbę ponad 300 słowników z wyrazami obcymi jako hasłami (nie wliczając w to poszczególnych wydań). Kirkness uważa, że liczba słowników zapożyczeń w Niemczech przekracza liczbę tego typu słowników we wszystkich krajach europejskich. Nie ma takich słowników (a na pewno nie w takiej ilości) we Francji, Włoszech, Hiszpanii czy Wielkiej Brytanii. Podobną opinię znaleźć można w obszernej monografii Anke Heier z roku 2012[31]. Nieprzypadkowo niektórzy autorzy twierdzą, że Niemcy to „kraj słowników wyrazów obcych” („das Land der Fremdwörterbücher”) – tak mówi m.in. Peter von Polenz cytowany w powyższej pracy Anke Heier. W swojej pracy dla okresu do roku 2007 podaje Heier liczbę 434 słowników zapożyczeń, większość z nich ma charakter purystyczny. Prof. Lipczuk w artykule z 2016 mówi o co najmniej 460 słownikach wyrazów obcych w Niemczech[32]. Dla porównania: w Polsce powstało – obok objaśniających słowników z obcymi hasłami – zaledwie kilka ogólnych słowników spolszczających. Wśród motywów zwalczania wyrazów obcych w języku niemieckim dominowały motywy narodowe: „oczyszczanie” języka ojczystego z obcych elementów miało służyć podtrzymaniu świadomości narodowej[33].

Nowa fala puryzmu językowego – neopuryzm[34] – datuje się od lat 90. XX wieku w związku z masowym napływem anglicyzmów. Zwalczaniem wpływów angielskich w języku niemieckim zajmuje się m.in. Stowarzyszenie Języka Niemieckiego[35].

Zobacz też

Zobacz hasło puryzm w Wikisłowniku

Przypisy

  1. ↑ a b c Markowski 2005 ↓, s. 126.
  2. ↑ JozefJ. Mistrík JozefJ., Jazyk a reč, wyd. 2, Bratislava: Mladé letá, 1999, s. 41, ISBN 978-80-06-00924-1, OCLC 48624579  (słow.).
  3. ↑ a b c Markowski 2005 ↓, s. 127.
  4. ↑ Jelínek i Krčmová 2017 ↓.
  5. ↑ AndrzejA. Markowski AndrzejA., Czy jesteśmy purystami?, „Życie Warszawy” (85), 11 kwietnia 1997, s. 126–132 .
  6. ↑ a b c d DaceD. Strelēvica-Ošiņa DaceD., pūrisms, [w:] Nacionālā enciklopēdija, 2018  (łot.).
  7. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56, Cytat: V závislosti na volbě modelu „čistého” jazyka nabývá různého obsahu i pojem „purismus”.
  8. ↑ a b c Walsh 2016 ↓, s. 8.
  9. ↑ VladimírV. Trpka VladimírV., Vědomí jazyka a spisovná čeština, [w:] HelenaH. Petáková, HanaH. Opleštilová (red.), Europeica – Slavica – Baltica: Jiřímu Marvanovi k 70. narozeninám, Praha: Národní knihovna České republiky, Slovanská knihovna, 2007 (Publikace Slovanské knihovny 56), s. 85–107, ISBN 978-80-7050-521-2, OCLC 191912261  (cz.), patrz s. 99.
  10. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 126–127.
  11. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 127–128.
  12. ↑ Ševčík 1975 ↓, s. 56.
  13. ↑ a b EugenE. Jóna EugenE., Vývoj názorov na spisovnú slovenčinu a na problémy jazykovej kultúry, [w:] J.J. Ružička (red.), Jazykovedné štúdie, t. VII: Spisovný jazyk, Bratislava: Vydavateľstvo SAV, 1963, s. 19–30  (słow.), patrz s. 21.
  14. ↑ KevinK. Absillis KevinK., JürgenJ. Jaspers JürgenJ., Beware of the Weeds: Understanding Flemish Linguistic Purism as a Utopian Discourse, „International Journal of the Sociology of Language”, 2016 (242), 2016, s. 1-24, DOI: 10.1515/ijsl-2016-0031, ISSN 0165-2516  (ang.), patrz s. 2–6.
  15. ↑ FrantišekF. Čermák FrantišekF., Preskriptivismus: variabilita versus stabilita, faktory a problémy, [w:] HanaH. Gladkova, VáclavV. Cvrček (red.), Sociální aspekty spisovných jazyků slovanských, Praha: Wydział Filozoficzny UK, Euroslavica, s. 36–45, ISBN 80-85494-78-7  (cz.).
  16. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 359.
  17. ↑ Langer i Davies 2005 ↓, s. 11.
  18. ↑ GerhardG. Engelhardt GerhardG., Český a německý purismus z konce 19. století, „Naše řeč”, 84 (5), 2001, s. 235–244 [dostęp 2023-10-04], Cytat: Ačkoli jazykový purismus je projev nacionalismu [...]  (cz.), patrz s. 244.
  19. ↑ a b SnježanaS. Kordić SnježanaS., Purizam u jeziku: review of „Linguistic purism in the Germanic languages”, Nils Langer and Winifred Davies (eds.)., „Književna republika”, 4/5–6, Zagreb 2006, s. 211–216  (chorw.), patrz s. 215–216.
  20. ↑ MateM. Kapović MateM., AnđelA. Starčević AnđelA., DaliborkaD. Sarić DaliborkaD., O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] BarbaraB. Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagreb: Srednja Europa, 2016, s. 45–67, ISBN 978-953-7963-47-7  (chorw.), patrz s. 53–56.
  21. ↑ AnđelA. Starčević AnđelA., MateM. Kapović MateM., DaliborkaD. Sarić DaliborkaD., Jeziku je svejedno, Zagreb: Sandorf, 2019, s. 320, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222  (chorw.).
  22. ↑ a b DaceD. Strelēvica-Ošiņa DaceD., Linguistic Prescriptivism in Latvia and Its Positive Side-Effects, „Linguistica Lettica”, 17, Latviešu valodas institūta žurnals, 2008, s. 78–91 [dostęp 2023-10-04]  (łot.), patrz s. 91.
  23. ↑ KeithK. Walters KeithK., Arab nationalism and/as language ideology, [w:] ElabbasE. Benmamoun, ReemR. Bassiouney (red.), The Routledge Handbook of Arabic Linguistics, Abingdon–New York: Routledge, 2017, s. 475–487, DOI: 10.4324/9781315147062-27, ISBN 978-1-351-37779-9, ISBN 978-1-315-14706-2, OCLC 1019573997 [zarchiwizowane z adresu 2018-11-19]  (ang.), patrz s. 483.
  24. ↑ KarolK. Janicki KarolK., AdamA. Jaworski AdamA., Language purism and propaganda: The First Congress for Polish, [w:] Joshua A.J.A. Fishman (red.), The Earliest Stage of Language Planning: The „first Congress” Phenomenon, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1993 (Contributions to the Sociology of Language 65), s. 219–232, DOI: 10.1515/9783110848984.219, ISBN 978-3-11-013530-5, ISBN 978-3-11-084898-4  (ang.), patrz s. 227.
  25. ↑ Langer i Davies 2005 ↓, s. 7.
  26. ↑ AndrejsA. Veisbergs AndrejsA., Development of the Latvian Language, Purism and Prescriptivism, „Linguistic Studies in Latvia”, 18 (1), University of Latvia, 2010, s. 7–32  (ang.), patrz s. 15.
  27. ↑ a b Markowski 2005 ↓, s. 128.
  28. ↑ a b c d e Markowski 2005 ↓, s. 132.
  29. ↑ Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – historia i współczesność. Kraków, s. 122–129.
  30. ↑ Kirkness, Alan (1990): Das Fremdwörterbuch, w: (red.) F. J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta, Wörterbücher. Dictionaries. Dictionaires. Berlin–München, s. 1168–1178, s. 1169.
  31. ↑ Heier, Anke (2012): Deutsche Fremdwortlexikografie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin – Boston, s. 3.
  32. ↑ Lipczuk, Ryszard (2016): Ist Deutschland ein Land der Fremdwörterbücher?...,.
  33. ↑ Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech..., s. 35 nn.
  34. ↑ FalcoF. Pfalzgraf FalcoF., Neopurismus in Deutschland nach der Wende, 2006, s. 54-55 [dostęp 2024-03-24]  (niem.).
  35. ↑ Lipczuk, Ryszard (2014): Walka z wyrazami obcymi w Niemczech..., s. 200–203.

Bibliografia

  • AndrzejA. Markowski AndrzejA., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, ISBN 83-01-14526-9 .
  • JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
  • OliviaO. Walsh OliviaO., Linguistic Purism: Language Attitudes in France and Quebec, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2016 (IMPACT: Studies in Language and Society 41), DOI: 10.1075/impact.41, ISBN 978-90-272-5833-5, OCLC 952470866  (ang.).
  • MilanM. Jelínek MilanM., MarieM. Krčmová MarieM., PURISMUS, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [dostęp 2020-04-20]  (cz.).
  • OldřichO. Ševčík OldřichO., Český jazykový purismus z hlediska funkční teorie spisovného jazyka, „Sborník prací Filosofické fakulty Brněnské university: Řada jazykovědná. A”, 23–24 (A22-23), Fakulta, 1975, s. 49–58  (cz.).
  • NilsN. Langer NilsN., WinifredW. Davies WinifredW., An Introduction to Linguistic Purism, [w:] NilsN. Langer, WinifredW. Davies (red.), Linguistic Purism in the Germanic Languages, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2005 (Studia Linguistica Germanica 75), s. 1–18, DOI: 10.1515/9783110901351.1, ISBN 978-3-11-090135-1  (ang.).
  • Czyżewska, Marta: Der Allgemeine Deutsche Sprachverein und das Fremdwort. Eine Untersuchung der deutschen Presse am Ende des 19. Jahrhunderts. Drezno – Wrocław: Neisse Verlag, 2008. ISSN 1899-9328.
  • Dargiewicz, Anna: Der Begriff des Sprachpurismus in der Zeit der Globalisierung, [w:] Jürgen Schiewe/Ryszard Lipczuk/Krzysztof Nerlicki/Werner Westphal (red.), Kommunikation für Europa II. Sprache und Identität. Frankfurt a. M. etc.: Peter Lang, 2011, s. 249–257.
  • Heier, Anke: Deutsche Fremdwortlexikografie zwischen 1800 und 2007. Zur metasprachlichen und lexikografischen Behandlung äußeren Lehnguts in Sprachkontaktwörterbüchern des Deutschen. Berlin – Boston, 2012. ISBN 978-3-11-028254-2. Rec. R. Lipczuk, [w:] Germanistik. Internationales Referatenorgan mit bibliographischen Hinweisen. Bd. 54, 1-2. Tübingen: Niemeyer, 2013, s. 42-43.
  • Kirkness, Alan: Das Fremdwörterbuch, w: (red.) F. J. Hausmann, O. Reichmann, H.E. Wiegand, L. Zgusta, Wörterbücher. Dictionaries. Dictionaires. Berlin–München, 1990, s. 1168–1178.
  • Lipczuk, Ryszard: Geschichte und Gegenwart des Fremdwortpurismus in Deutschland und Polen. Frankfurt/M.: Peter Lang, 2007. ISBN 978-3-631-57388-4. Rec. Studia_Germanica_Gedanensia-r2012-t27-s328-331.pdf (muzhp.pl)[1]
  • Lipczuk, Ryszard: Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – historia i współczesność. Kraków: Universitas, 2014. ISBN 97883-242-2332-9.
  • Lipczuk, Ryszard: Ist Deutschland ein Land der Fremdwörterbücher?, w: (red) E. Żebrowska i.in., Beiträge zur Germanistik 2016, 1.Beitrage-zur-Germanistik-2016.pdf (sgp.edu.pl)[2]
  • Lipczuk, Ryszard (2019): O historii puryzmu językowego w Niemczech [3]
  • Pfalzgraf, Falco: Neopurismus in Deutschland nach der Wende. Frankfurt a. M: Peter Lang, 2006. ISSN 1618-5714. Rec. R. Lipczuk, [w:] Germanistik. Internationales Referatenorgan mit bibliographischen Hinweisen. Bd. 48, 3-4. Tübingen: Niemeyer, 2007, s. 620–621.
  • Sztandarska, Katarzyna: Ekwiwalenty w słownikach zniemczających i spolszczających na podstawie prac Eduarda Engela i Władysława Niedźwiedzkiego. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2020. ISBN 978-83-7972-359-1.
  • p
  • d
  • e
  • LCCN: sh89003470
  • NKC: ph135324
  • J9U: 987007551349105171
  • PWN: 3964639
  • Britannica: topic/purism-linguistics
  • Universalis: purisme-litterature
  • БРЭ: 3173318
  • Catalana: 0111758
  • DSDE: sprogrensning