Temer Bergson

Temer Bergson

Data i miejsce urodzenia	1764 Warszawa
Data i miejsce śmierci	23 lipca 1830 Warszawa
Miejsce spoczynku	Cmentarz Żydowski w Warszawie (Wola)

Temer Bergson (też Temerl, niektóre źródła podają nazwisko Sonnenberg lub Berekson; hebr. תמריל ברגסון; ur. 1764 w Warszawie, zm. 1830 w Warszawie) – przedsiębiorczyni i filantropka żydowskiego pochodzenia. Żona Berka Sonnenberga. Patronka warszawskich Żydów i ruchu chasydzkiego w Polsce^[1].

Była wspomożycielką żydów mieszkających w Warszawie i patronką ruchu chasydzkiego w Polsce. Szczególnie była hojna dla polskich chasydzkich liderów i cadyków, mówiono nawet że „rozdawała pieniądze jak popiół”^[2]. Była określana jako „Doña Gracia chasydyzmu”^[3]. Miała wielki wkład w rozwój i sukces ruchu chasydzkiego w Polsce na początku XIX wieku^[4].

Wczesna lata

O ojcu Temerl, Abrahamie z Opoczna w Polsce, mówiono, że jest „wykształcony i niesamowicie zamożny”^[2]. Miała siostrę, która poślubiła rabina Mosze Simcha z Opoczna^[5]. W młodych latach Temerl wyszła za mąż za Jacoba Jacobsona^[2], warszawskiego kupca. Małżeństwo miało jednego syna Hirscha. Niedługo po narodzinach syna Jacob zmarł. Młoda wdowa ponownie wyszła za mąż w lutym 1787^[2] za Dova (Berka) Sonnenberga (1764–1822), syna Szmula Zbytkowera^[6]. Berek zmienił swoje nazwisko na Sonnenberg, będąc zmuszonym do tego przez władze zaboru pruskiego^[1]. Jak jego ojciec Szmul, żyd dworski, który zgromadził majątek poprzez zaopatrywanie polskiej armii, a także rosyjskiej podczas zaborów Polski w późnych latach XVIII wieku, Berek zbudował osobistą fortunę na kontraktach z rządem^[2]. Hojnie wspomagał żydowskie przedsięwzięcia i organizacje społeczne, był znany jako „Rothschild polskich żydów”^[6].

Kiedy Berek był zaangażowany w powszechną filantropię żydowską, jego żona Temerl zarządzała kilkoma działaniami by wspomagać ruch chasydzki w Polsce^[2]. Byli zwolennikami rabina Isroela Hopsztajna, magida z Kozienic. Hojnie sponsorowali działalność chasydów, setki zwolenników ruchu pod ich kierunkiem angażowało się w ich pracę religijną i wychowawczą. Swój dom zamienili w jeden z ośrodków ruchu, w którym regularnie spotykali się jego członkowie. W 1807 para zbudowała pierwszą chasydzką synagogę i czytelnię na Pradze w Warszawie^[2]. Para była wyróżniona przez chasydzkich liderów w owych czasach, przez ich przyjście na ślub ich dzieci^[7].

Późniejsze życie

Po śmierci Berka, Temerl przejęła jego biznesowe interesy i również założyła bank^[2]. Była jedną z niewielu Żydów z pozwoleniem do rozporządzania nieruchomościami. W 1810 kupiła dom na ulicy „technicznie zakazanej dla Żydów” i przyznano jej zwolnienie z obowiązku zamieszkania w getcie. W 1827 dostała pozwolenie od cara Mikołaja I by kupić nieruchomość Jerzego de Hesse-Darmstadta, co spowodowało, że została jednym z trzech Żydów, którzy mieli posiadłość poza murami getta^[2].

Po śmierci męża nadal wspierała chasydzkich liderów i cadyków. Kilku zubożałych chasydzkich liderów rzekomo odrzucało jej starania by im pomóc, między innymi Icchak Meir Alter z Ger i rabbi Menachem Mendel z Kocka. Z kolei rabin Simcha Bunim z Przysuchy i rabin Israel Icchak Kalisz z Warki przyjęli jej hojność. Termel zatrudniła tych dwóch ostatnich cadyków by pomagali jej zarządzać interesami^[2][4].

Prowadziła także działalność charytatywną w stosunku do niechasydów: pochwaliła ją też jedna z mitnagdim (przeciwnik chasydyzmu), nazywając ją „chasydką polską”. W 1818 przeznaczyła blisko 54 tys. rubli dla warszawskiej wspólnoty charytatywnej, a 300 tys. zł pozostawiła w testamencie lokalnej organizacji charytatywnej, opiekującej się biednymi^[2].

Swoimi wpływami pomagała chasydom podczas „śledztwa” z 1824 prowadzonego przez przedstawicieli ruchu haskali (żydowskiego oświecenia). Po zwróceniu się osobiście do wojewody warszawskiego doszło do uchylenia oficjalnego zakazu chasydom odwiedzania ich cadyków^[8]

Życie osobiste

Termerl i Berek Bergson byli religijnymi Żydami; pomimo jego zamożności i kontaktów z rządem, Berek zachował swoją brodę, pejsy i tradycyjny strój. Para miała czterech synów i jedną córkę. Ich synowie Jacob, Leopold i Michael później przyjęli imię Berekson (syn Bereka).

Pośród potomstwa Temerl i Berka Bergsona byli Joseph Bergson (ur. 1812), wykładowca medycyny na Uniwersytecie Warszawskim; Michał Bergson (1820–1898), polski kompozytor i pianista; i Henri Bergson (1859–1941), wybitny francuski filozof i laureat Nagrody Nobla w literaturze^[1].

Pochowana na Cmentarzu Żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie (kwatera 9, rząd 2 miejsce 8). W 2023 jej nagrobek został poddany konserwacji^[10] staraniem Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.^[11]

Na jej nagrobku widnieje napis: „Na tej ziemi, życie było wielce pośród książąt. Dla jej narodu ona była obrończynią przed opresją – pomocnikiem podczas cierpienia. Dla biednych była matką. Ona była szlachetną kobietą, potężną i zasłużoną”.

Przypisy